Karst Srbije

[ nazad na prezentaciju ASAK-a | značajne pojave u karstu Srbije | nazad na karst Srbije i Crne Gore ]

RASPROSTRANJENJE KARSTA

Karst u Srbiji zauzima periferne delove zemlje.
U Istočnoj Srbiji pripada Karpatsko-balkanskoj geotektonskoj jedinici. Karakterišu ga izolovane krečnjačke površine između kojih su neogeni baseni, čiji sedimenti prekrivaju obodne delove krečnjaka. Krečnjaci su takođe odvojeni i stenama tercijarnog vulkanizma. Debljina krečnjačke mase je neujednačena, mada se prosečne vrednosti kreću oko 500 m. Karst je izgrađen na planinskim površima različitih visina i to počev od najviših, 1500-1600 m.n.v. (Suva planina); najčešći je na visinama 1000-1100 m (Beljanica, Devica, Ozren, Tupižnica, Vidlič), ali i niže - od 500 do700 m (Miroč, Kalafat, Tresibaba).
Karst u zapadnoj i jugozapadnoj Srbiji pripada dinarskoj tektonskoj jedinici. I ovde je krečnjačka masa razbijena na veće i manje komplekse, i to najčešće dubokim kanjonskim dolinama. Krečnjaci su veće moćnosti nego u Karpatsko-balkanskoj tektonskoj jedinici.

KARSTNA HIDROLOGIJA

Razbijenost krečnjačke mase uslovila je značajno prisustvo fluvijalne erozije u karstu Srbije. Brojni alogeni tokovi su presecali ili i danas presecaju krečnjake. U mnogim slučajevima, razvojem karstnog procesa, površinsko oticanje reka preobraćuje se u podzemno. Tako su nastali brojni sistemi ponora i vrela. Raznovrsni su tipovi ponora, jer su oni i aluvijalni, ali i pećinski i jamski, u koje poniru reke značajnog proticaja.

U Srbiji postoji velik broj karstnih vrela. Kod vrela sa značajnom izdašnošću podjednako preovladavaju dva osnovna načina isticanja (gravitaciono i sifonsko). Vrela se odlikuju velikom kolebljivošću izdašnosti, a u sušnom delu godine mnoga i presuše. U tom periodu se i kod najjačih vrela izdašnost smanji na nekoliko stotina litara u sekundi. U poređenju sa maksimalnom izdašnošću koja iznosi oko 10 000 litara u sekundi, u ovom periodu dolazi do smanjenja više desetina puta. Veliki je broj kaptiranih vrela i ona služe za vodosnabdevanje okolnih naselja.

Mnogobrojni rečni tokovi na kontaktu sa krečnjacima poniru i ponovo se na površini javljaju u vidu jakih karstnih vrela. Utvrđene podzemne veze pokazuju da su u karstu Srbije dobro razvijeni podzemni kanali, koji su povezani u veće ili manje sisteme.

POVRŠINSKA KARSTNA MORFOLOGIJA

U površinskoj karstnoj morfologiji Srbije dominiraju vrtače i uvale, dok se karstna polja, kao i mikrokarstni oblici sporadično javljaju. Vrtače su različitih oblika i dimenzija. Najčešće su ispunjene nekim glinovitim materijalom, a vrlo retko su stenovite. Na pojedinim mestima su vrlo brojne, te se javlja i boginjavi karst.

Od većih karstnih oblika uvale su najbrojnije. Nastale najčešće karstifikacijom dolina u karstu, uvale su najčešće izdužene i prate nekadašnji pravac dolina. Mogu nastati i srastanjem vrtača, što je ređi slučaj. U mnogim uvalama postoje ponornice, ali ima i suvih bez vodenog toka.

PEĆINE

Više od sto godina se vrše stalna speleološka istraživanja pećina i jama u Srbiji. Iako ne postoji centralni speleološki katastar, procenjuje se da je do sada istraženo više od 4000 objekata. Od ovog broja desetak pećina su bile ili su i sada u turističkoj funkciji. Zbog relativno dobro očuvane rečne mreže dominiraju vrelske, ponorske i tunelske rečne pećine. Dužina najvećih pećina kreće se u rasponu od 2 do 7,5 km.

Zbog relativno male debljine krečnjačke mase, visinska denivelacija u pećinama i jamama je mala. Jame su, zbog relativno male debljine krečnjačke mase, manje zastupljene nego pećine. U grupi najdubljih objekata podjednako su zastupljeni kako korozivni (karstni), tako i ponorski (aktivni) tipovi. Dubina najvećih objekata kreće se od 150 do 280 m.

ZNAČAJNE POJAVE U KARSTU SRBIJE

Pogledajte kartu rasprostranjenja i spisak značajnih pjava u karstu Srbije: najveće uvale i polja, najveća karstna vrela, najduži podzemni tokovi u karstu Srbije, i najduže i najdublje pećine u Srbiji.

autor teksta Predrag Đurović